Το αγροτικό τοπίο έχει ιδιαίτερο πολιτισμικό ενδιαφέρον γιατί μας αποκαλύπτει πώς οι άνθρωποι κατάφερναν να διαχειρίζονται με τρόπο βιώσιμο, με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον και με έμφαση στην ποιότητα, τους περιορισμένους φυσικούς πόρους που είχαν στη διάθεσή τους.
Στο αγροτικό τοπίο της Κύθνου συναντάμε τους αναβαθμούς ή αλλιώς σκάλες, καθώς και κατασκευές που βασίζονται στην ξερολιθική δόμηση, γνωστές ως κελιά και καλυβάρες. Οι ξερολιθικές αυτές κατασκευές αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Δημιουργούν ασύμμετρα γεωμετρικά σχήματα, ελίσσονται και ακολουθούν το ανάγλυφο του εδάφους, διαμορφώνοντας τη δική τους αρχιτεκτονική τοπίου.
Όταν μιλάμε για ξερολιθική δόμηση εννοούμε την κατασκευή κτισμάτων με λίθους, δηλαδή πέτρες, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό, εν ξηρώ. Οι ξερολιθικές κατασκευές είναι άλλοτε έντονα ορατές, όπως τα μεγάλα και εντυπωσιακά σύνολα καλλιεργειών σε αναβαθμούς και άλλοτε διακριτικές και ταπεινές, όπως κτίσματα γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης. Ωστόσο, είναι πάντα καλαίσθητες και απόλυτα προσαρμοσμένες στο φυσικό περιβάλλον.
Δύο είναι τα βασικά πλεονεκτήματα της ξερολιθιάς που την καθιστούν αναπόσπαστο κομμάτι της αγροτικής οικονομίας. Πρώτον, δεν απαιτεί ιδιαίτερα τεχνικά μέσα και την ίδια στιγμή καταφέρνει με την δόμηση εν ξηρώ να προσφέρει ισοθερμία, γιατί ρυθμίζει την κυκλοφορία του αέρα και τα επίπεδα υγρασίας.
Δεύτερον, η τεχνική της ξερολιθιάς βοηθά στην οργάνωση του παραγωγικού χώρου των αγροτικών κοινοτήτων, συμβάλλοντας έτσι στη βελτίωση της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Οι ξερολιθιές χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση ή τη δημιουργία νέων βαθμιδωτών καλλιεργήσιμων εκτάσεων πάνω σε επικλινή εδάφη, διευκολύνουν τη διείσδυση του νερού κι έτσι μειώνουν τη διάβρωση των εδαφών, εμπλουτίζουν τον υδροφόρο ορίζοντα και γενικώς ευνοούν την παραγωγή και την ίδια τη φύση. Ακόμη, οι ξερολιθιές γίνονται μάντρες που χωρίζουν ιδιοκτησίες, ή μονοπάτια που ενώνουν οικισμούς.
Για τους παραπάνω λόγους οι ίδιοι οι αγρότες ενδιαφέρονται πρωτίστως για τη συντήρηση των υφιστάμενων ή την κατασκευή νέων ξερολιθικών κατασκευών. Η τέχνη της ξερολιθιάς μεταφέρεται από γενιά σε γενιά με τρόπο προφορικό παράλληλα με την πρακτική της εφαρμογή στη διάρκεια των αγροτικών εργασιών, όπου μετέχουν τα μέλη της κοινότητας. Η εκμάθηση της τέχνης της ξερολιθιάς ενισχύει το αίσθημα του ανήκειν στην κοινότητα, την οικογενειακή αλληλεγγύη και την διατήρηση της παράδοσης. Δυστυχώς, με το πέρασμα των χρόνων όλο και λιγότεροι νησιώτες απασχολούνται στον πρωτογενή τομέα κι έτσι οι ξερολιθιές εγκαταλείπονται και καταρρέουν.
Και όμως· η εγγραφή της τέχνης της ξερολιθιάς στον Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO ήδη από το 2003 καταδεικνύει την ανάγκη προστασίας, διατήρησης, και ανάδειξης αυτού του μοναδικού τεκμηρίου αυτάρκειας και οικολογικής ισορροπίας που μπορεί – ως ζώσα παράδοση – να λειτουργήσει σαν πυξίδα προς ένα βιώσιμο μοντέλο ανάπτυξης.
