Πάνω Πηγάδι στη Χώρα Κύθνου (Μαρτυρία: Βλαστάρη Ειρήνη)

Στη Χώρα Κύθνου, στη νότια πλευρά του οικισμού, παράλληλα στο ρέμα, υπάρχουν τέσσερα μεγάλα δημόσια πηγάδια (η λέξη πηγάδι είναι υποκοριστικό της αρχαίας ελληνικής λέξης πηγή). Το Πάνω πηγάδι ή Πάνω Πιάδι όπως λέγεται στην Κυθνιακή διάλεκτο, το Χειροπήγαδο, το Μεσιανό και η Φουντάνα. Το πηγάδι είναι ένα άνοιγμα στο έδαφος, το οποίο δίνει πρόσβαση σε εδαφικό νερό. Συνήθως είναι επενδυμένο εσωτερικά με πέτρα για σταθερότητα. Τα ρηχά πηγάδια παρέχουν πόσιμο νερό χωρίς να χρειάζεται η άντληση με μηχανικά μέσα.
Βρίσκεστε στο Πάνω Πηγάδι στο Πανωχώρι (στο πάνω μέρος της Χώρας), δίπλα στην Παναγία του Νίκους και απέναντι από το παλιό εγκαταλελειμμένο μηχανοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Το πηγάδι αυτό αποτελούσε τη βασική πηγή νερού για τους κατοίκους του Πανωχωριού μέχρι το 1962, όταν και άρχισαν να κατασκευάζονται δημοτικές βρύσες με τρεχούμενο νερό. Μέχρι τότε οι Θερμιώτισσες με τις κεραμικές στάμνες στον ώμο μετέφεραν το νερό στα σπίτια τους για το μαγείρεμα και για τις εργασίες καθαριότητας (λάτρα) του σπιτιού. Η άντληση νερού γινόταν με τα χέρια και με τη βοήθεια ενός κουβά δεμένου σε σχοινί, τον οποίο κατέβαζαν στο πηγάδι και ανέβαζαν χωρίς τη βοήθεια κάποιου μηχανισμού. Δίπλα στο πηγάδι υπάρχει η γούρνα, μία λαξευτή μεγάλη μαρμάρινη πέτρα, η οποία είναι τοποθετημένη σε ύψος ώστε να εξυπηρετείται το πότισμα των οικόσιτων ζών.
Το Πάνω Πηγάδι, ήταν σημείο συνάντησης κυρίως των γυναικών αλλά και των αντρών κατά το πότισμα των ζώων (γάιδαρος, βόδι, οικόσιτα αιγοπρόβατα), αποτελώντας σημείο κοινωνικής ζύμωσης. Εκεί αναπτύχθηκαν έρωτες, έγιναν προξενιά, μάλωσαν άνθρωποι, έγιναν συμφωνίες, κουμπαριές, γνωριμίες και μερικές φορές πραγματοποιήθηκαν και γλέντια. Τη δεκαετία του 1960, την ημέρα των Φώτων γινόταν ο αγιασμός των υδάτων του πηγαδιού. Ο ιερέας, συνοδεία του εκκλησιάσματος, έριχνε το σταυρό στο πηγάδι και άφηνε να πετάξουν περιστέρια που είχε κλεισμένα σε ένα καλαθάκι.
Τα πηγάδια όπως και οι βρύσες αποτελούν μοναδικά έργα λαϊκής αρχιτεκτονικής και η κατασκευή τους ήταν μέλημα της κοινότητας και της εκκλησίας καταδεικνύοντας τη σημαντικότητα των έργων αυτών. Εντοπίζονται σε πλατείες και σε πολυσύχναστα περάσματα λόγω του κοινόχρηστου χαρακτήρα τους αλλά και δίπλα σε εκκλησίες υμνώντας το νερό ως τη βασική πηγή ζωής. Επί της ουσίας αποτελούσαν ένα κεντρικό στοιχείο της οργάνωσης του δομημένου χώρου με σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες αλλά και με έντονη τη συμβολική διάσταση, γεγονός το οποίο καθιστά αυτές τις ταπεινές υποδομές παροχής νερού ένα σύμβολο ταυτότητας κάθε τόπου.